Pelak Tadeusz „Junak”
Tadeusz Pelak urodził się 1 października 1922 roku w Wilkołazie w powiecie Janów Lubelski. Był synem Władysława i Agaty z domu Rachwał. Ukończył siedem klas szkoły powszechnej, a dalszą edukację przerwał wybuch II wojny światowej.
Prace konspiracyjną rozpoczął w 1941 roku w ramach Związku Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej na terenie wsi Łubki w powiecie puławskim. Złożył przysięgę oraz przyjął pseudonim „Junak”, którym posługiwał się do końca swojej działalności konspiracyjnej. Służył w patrolu Aleksandra Sochalskiego „Ducha” wchodzącego w skład Oddziału Dyspozycyjnego Kedywu Lublin pod dowództwem cc. Jana Poznańskiego „Ewy”, Stanisława Jagielskiego „Siapka”, a od wiosny 1944 r. Hieronima Dekutowskiego „Zapory”. Później patrol ten został podporządkowany pod dowództwo Stanisława Wnuka „Opala”. Brał udział we wszystkich akcjach plutonu „Ducha”, m.in. w rozbiciu więzienia w Opolu Lubelskim[1]. Na początku 1943 roku Pelak zostaje przydzielony do patrolu Mieczysława Lorentza „Szmerlinga”, w którym walczy już do końca okupacji niemieckiej, biorąc udział w szeregu akcjach.
W lipcu 1944 roku oddziały dyspozycyjne Kedywu inspektoratu rejonowego Lublin zostały rozwiązane, a partyzanci próbowali wrócić do domów. W sierpniu 1944 Tadeusz Pelak zgłosił się do Rejonowej Komisji Uzupełnień w Opolu Lubelskim, gdzie został wcielony do wojska. Jednak z powodu rozkazu o zakazie pełnienia służby wydanej przez dowództwo AK nie stawił się w jednostce wojskowej i ukrywał się w rodzinnym domu.
Druga okupacja
W maju 1945 roku w Ignacowie pow. Lublin spotkałem się z d-cą plutonu „Duchem”, który był podporządkowany „Zaporze”. Podczas tego spotkania „Duch” powiedział mi, że otrzymał rozkaz od „Zapory” mobilizować chłopców do oddziału leśnego, więc ażeby ja jako członek AK powinien tez wstąpić. Wtedy dobrowolnie wstąpiłem do oddziału „Zapory” i byłem do czerwca 1945 roku – zeznawał przesłuchania „Junak”[2].
„Junak” w maju i czerwcu 1945 roku wziął udział we wszystkich akcjach oddziału „Ducha”/„Opala”, m.in. w rozbiciu posterunku M.O. w Bychawie oraz pacyfikacji Huty Turobińskiej, która była uważana za tzw. Moskwę, czyli wieś zamieszkaną głównie przez aktywnych zwolenników komunistycznego systemu. Na początku lipca oddziały leśne Inspektoratu DSZ Lublin podległe „Zaporze” zostały rozwiązane. „Junak” ujawnił się na mocy amnestii Radosława w sierpniu 1945 roku przed Komisją Likwidacyjną w Lublinie, zdając przy tym kbk. Nie zerwał jednak całkowicie kontaktu z byłymi kolegami z oddziału. Prowadził restaurację w Halinówce, która była punktem kontaktowym „Zaporczyków”[3].
Moim zdaniem było kontaktowanie „Ducha” w terenie z „Zaporą” i poszczególnymi grupami oraz ludźmi przebywającymi w moim terenie, tj. we wsi Łupki i Wojciechów pow. Puławy – tłumaczył „Junak” swoje zadania na przesłuchaniu prowadzonym przez por. Chimczaka[4].
23 sierpnia 1946 roku został aresztowany w rodzinnym Wilkołazie razem z Wacławem Czempińskim „Zbychem”. Prawdopodobnie został zadenuncjowany przez swojego brata ciotecznego należącego do miejscowego ORMO. Po dramatycznej walce, w której zginęło dwóch milicjantów (kpr. Józef Kuśmierz i kpr. Edmund Wiak) a ranny został Jan Kaźmierak, „Junak” ze „Zbychem” zdołali się uwolnić i zbiec w kierunku Urzędowa[5]. Po tym wydarzeniu Pelak ukrywał się przed władzami bezpieczeństwa, głównie w rejonie Hajnówki.
Ujawnił się w marcu 1947 roku i rozpoczął prace na swoim gospodarstwie. Nadal jednak utrzymywał kontakt z „Wisłą” oraz „Zaporą”. W czerwcu 1947 roku pośredniczył w kontakcie pomiędzy Dekutowskim a lubelskim WUBP. Do wsi Łupki przyjechali osobnicy z UB z naszymi ludźmi, w tym dwóch zwolnionych inspektorów i osk-ny Miatkowski. Było to w środę i „Zapora” przyjechał także. O toku rozmów nie wiedziałem, ponieważ mnie przy rozmowach nie było. Było to mniej więcej przed 20 czerwca 1947 r. Dnia 10 sierpnia został aresztowany „Zbych” za kontakt z „Zaporą”. W dniu 11 sierpnia 1947 roku przybyło do mnie do domu wojsko, lecz byłem wówczas nieobecny. O aresztowaniu mego kolegi dowiedział się „Zapora” i zawerbował mnie do siebie i polecił iść wraz z kpt. „Wisłą” do UB aby tę sprawę wyjaśnić – tłumaczył podczas procesu Tadeusz Pelak[6].
Zachód jedyną nadzieją
„Junak” zaczął się ponownie ukrywać. W nocy z 5 na 6 września spotkał się z mjr. Hieronimiem Dekutowskim „Zaporą” na jednym z kontaktów we wsi Łupki. Otrzymał tam propozycję wyjazdu za granicę. Do drugiego spotkania doszło 10 września we wsi Budy, gdzie „Zapora” wspólnie z Władysławem Siłą-Nowickim „Stefanem” przeprowadzili odprawę przed wyjazdem do Nysy a później na Zachód. W spotkaniu uczestniczyli również Mieczysław Pruszkiewicz „Kędziorek”, Janusz Godziszewski „Januszek”, Bogdan Dzierżanowski „Lotnik”, Roman Groński „Żbik” oraz Arkadiusz Wasilewski „Biały” a także Franciszek Abraszewski „Boruta”. Dwa dni później „Junak” wraz z „Zaporą” i „Żbikiem” wyjechali do Warszawy, a następnie do Katowic i Nysy. 16 września 1947 roku cała grupa została zatrzymana w Nysie przez funkcjonariuszy urzędu bezpieczeństwa[7].
18 września 1947 roku dwóch oficerów MBP w Warszawie, por. Jerzy Kędziora oraz por. Eugeniusz Chimczak, przeprowadzili rewizję osobistą przetrzymywanego w PUBP w Będzinie por. Tadeusza Pelaka. Miał przy sobie 2 tys. zł, zaświadczenie o ujawnieniu oraz dowód osobisty na swoje prawdziwe nazwisko i zaświadczenie z Rejonowej Komisji Uzupełnień. Cztery dni później por. Eugeniusz Chimczak postanowił o wszczęciu śledztwa o przynależność do organizacji WiN i rozpoczął przesłuchania[8]. Po kilku przesłuchaniach w Będzinie następnie trafił do centralnego więzienia MBP w Warszawie na Mokotowie.
Proces grupy „Zapory” odbył się w dniach 3-15 listopada 1948 roku. Rozprawa prowadzona była w sposób niejawny, a w składzie sędziowskim zasiadali: mjr Józef Badecki, kpt. Józef Kanteck i kpr. Ryszard Wasilewski. „Junaka” broniła adwokat przydzielona z urzędu Józefa Sztillerowa. Jak wynika z protokołu z rozprawy sadowej Pelak przyznał się do działalności w nielegalnej organizacji, przechowywania broni oraz do zabicia milicjanta, ale we własnej obronie. Podkreślał przy tym, że działalność ta miała miejsce przed amnestią z 1947 roku[9].
Wyrokiem WSR w Warszawie z 17 listopada1948 roku Pelak, jak i pozostali oskarżeni, zostali skazani na karę śmierci. Wyrok podtrzymał Najwyższy Sąd Wojskowy w składzie płk Józef Dziowe, ppłk Alfred Janowski i płk Józef Warecki, a prezydent Bolesław Bierut decyzją 28 lutego 1949 roku nie skorzystał z prawa łaski. Wyrok został wykonany przez st. sierż. Piotra Śmietańskiego 7 marca 1949 roku o godz. 19:20[10]. Zwłoki „Junaka” jak i pozostałych zamordowanych z nim Zaporczyków zostały przez UB potajemnie pogrzebane na tzw. „Łączce” na terenie Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie.
>>> Czytaj także: Proces grupy „Zapory” <<<
W 1994 i 1995 został zrehabilitowany wyrokami Sądu Wojskowego w Warszawie. Trwające kilkadziesiąt lat poszukiwania miejsca spoczynku „Junaka” zostały uwieńczone sukcesem. Latem 2012 r. badacze Instytutu Pamięci Narodowej działający pod kierunkiem prof. Krzysztofa Szwagrzyka odkryli i zabezpieczyli jego szczątki podczas prac ekshumacyjnych na terenie Kwatery na „Łączce”. Identyfikację szczątków odnalezionych na kwaterze „Ł” przeprowadza PUM w Szczecinie w ramach Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów. Oficjalne ogłoszenie identyfikacji szczątków odbyło się 22 sierpnia 2013 roku[11]. Od 2015 roku szczątki „Junaka” spoczywają w panteonie „Żołnierzy Wyklętych” wybudowanym na „Łączce” na terenie Wojskowych Powązek w Warszawie.
PRZYPISY:
[1] E. Kurek, Zaporczycy w fotografii 1943-1963, Lublin 2009, s. 137.
[2] AIPN BU 2503/1/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Tadeusza Pelaka, 28 IV 1948 r., (Warszawa), k. 187.
[3] H. Pająk, „Zaporowcy” przed sądem UB, Lublin 1997, s. 110-111.
[4] AIPN BU 2503/1/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Tadeusza Pelaka, 10 IV 1948 r., (Warszawa), k. 185.
[5] Początkowo meldunki lokalnego MO mówiły o nocnym ataku na posterunek grupy 10-15 partyzantów, dopiero tydzień później faktyczny stan przedstawiła Wojewódzka Komenda MO w Lublinie. Patrz: AIPN BU 2503/1/2, Telefonogram nr K.D. 535/46, 28 VIII 1946 r., k. 140; Pismo Wojewódzkiej Komendy MO do Komendy Głównej MO w Warszawie, 9 IX 1946 r., k. 138.
[6] AIPN BU 2503/1/3, Protokół rozprawy głównej w sprawie karnej Nowickiego Władysława i innych oskarżonych z art. 86 §1 i 2 KKWP i dalsze, 3-15 XI 1948 r., (Warszawa), k. 72.
[7] AIPN BU 2503/1/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Tadeusza Pelaka, 28 IV 1948 r., (Warszawa), k. 187.
[8] AIPN BU 2503/1/1, Protokół rewizji osobistej Tadeusza Pelaka, 18 IX 1947 (Będzin), k. 179; Postanowienie o wszczęciu śledztwa przeciwko Tadeuszowi Pelakowi, 22 IX 1947 r,, (Będzin), k. 182.
[9] AIPN BU 2503/1/3, Protokół rozprawy głównej w sprawie karnej Nowickiego Władysława i innych oskarżonych z art. 86 §1 i 2 KKWP i dalsze, 3-15 XI 1948 r., (Warszawa), k. 34-72.
[10] AIPN BU 2503/1/3, Protokół wykonania wyroku śmierci na Tadeuszu Pelaku, 7 III 1949 r., k. 243.
[11] IPN ujawnia nazwiska 12 ofiar z „Łączki„, https://tvnwarszawa.tvn24.pl/informacje,news,ipn-ujawnia-nazwiska-12-ofiarbr-z-laczki,114994.html, dostęp: 03.04.2018 r.